Aποτρόπαιος και κακός, εκφράζει τους μύχιους φόβους μας και επωμίζεται την ευθύνη για καθετί άσχημο συμβαίνει στον κόσμο.
Ξεχάστε τα κέρατα, τις οπλές, τη μυρωδιά θειαφιού και τα φτερά νυχτερίδας. Η ανθρώπινη φαντασία και οι λαϊκές δοξασίες έβαψαν τον Διάβολο κόκκινο και του έβαλαν ουρά. Παρότι η Αγία Γραφή σχεδόν τον αγνοεί, τον συναντάμε πολύ συχνά σε όλες τις θρησκείες με ενσαρκωμένη μορφή. Ίσως γιατί, όπως υποστηρίζουν οι ανθρωπολόγοι, από αρχαιοτάτων χρόνων η ανθρωπότητα ένιωθε την ανάγκη να προσωποποιήσει το Κακό. Ας κάνουμε μια αναδρομή στην ιστορία του Διαβόλου μέσα από τις χιλιάδες μορφές και τα πρόσωπα που του απέδωσαν διάφοροι λαοί, παραδόσεις και θρησκείες.
Έκπτωτοι άγγελοι
Στη Μεσόγειο, πρώτη θεότητα του Κακού ήταν ο Σεθ, ο οποίος εμφανίστηκε στην Αίγυπτο μεταξύ του 4500-3000 π.Χ. Ακολούθησε ο φοινικικός θεός Βάαλ και γύρω στα 600 π.Χ. έκανε την εμφάνισή του και ο ζωροαστρικός Αχριμάν. Στην εβραϊκή παράδοση η ιδέα του Κακού εδραιώθηκε μετά τη Βαβυλωνιακή Αιχμαλωσία (586-538 π.Χ.). Στην Παλαιά Διαθήκη βρίσκουμε αναφορές στον Διάβολο, αλλά με διαφορετικό τρόπο. Ο Τζέφρι Ράσελ στην ιστορία που έγραψε για τον Σατανά υποστηρίζει ότι στον ιουδαϊσμό ο Διάβολος δεν υφίστατο πριν από τη Βαβυλωνιακή Αιχμαλωσία και ότι η πίστη για το Κακό αναπτύχθηκε σταδιακά. Στα πρώτα πέντε βιβλία της Αγίας Γραφής, την Πεντάτευχο, ο Γιαχβέ, όπως ονομάζεται ο Θεός στην Παλαιά Διαθήκη, περιστοιχιζόταν από μια αυλή αγγελιαφόρων, τους αγγέλους. Απ' αυτούς ξεπήδησε μια στρατιά επαναστατών. Στα Απόκρυφα Ευαγγέλια, όσα βιβλία αφαίρεσαν από το σύνολο των αρχαίων κειμένων που επελέγησαν να απαρτίσουν την Αγία Γραφή, γίνεται λόγος για μια ομάδα απείθαρχων με καθοδηγητή έναν άγγελο ονόματι Σατανά, ο οποίος αποφάσισε να κατέβει στο βουνό Ερμόν για να ζευγαρώσει με τις κόρες των ανθρώπων. Τους αντάρτες συνέτριψαν οι άγγελοι-τιμωροί. Ωστόσο επιτράπηκε στον Σατανά και στους δικούς του να παραμείνουν στη Γη για να ασκήσουν εξουσία στους ανθρώπους.
Για την πτώση του Εωσφόρου πληροφορίες βρίσκουμε και σ' ένα άλλο απόκρυφο κείμενο, το Βιβλίο των Μυστικών του Ενώχ. Εκεί γίνεται λόγος για έναν υπερόπτη άγγελο ο οποίος "ερρίφθη σε απύθμενη άβυσσο" γιατί σκέφτηκε "να τοποθετήσει το θρόνο του πάνω από τα νέφη". Η Παλαιά Διαθήκη τηρεί σιωπή και για τα δύο επεισόδια, με μοναδική εξαίρεση κάποιους στίχους του Ησαΐα.
Θεία μήνις
Σύμφωνα με την εβραϊκή παράδοση η οποία συμβόλιζε τις δυνάμεις του Κακού με ζώα, ο όφις ήταν εκείνος που έβαλε σε πειρασμό τον Αδάμ και την Εύα. Παρ' όλα αυτά, σε κανένα χωρίο της Παλαιάς Διαθήκης ο πονηρός όφις δεν ταυτίζεται με τον Σατανά. Μόνο στην Αποκάλυψη του ευαγγελιστή Ιωάννη, που γράφτηκε τον 1ο αιώνα μ.Χ., πληροφορούμαστε ότι ο προπατορικός όφις ήταν ο Διάβολος ή Σατανάς.
Η απουσία του Διαβόλου από την Αγία Γραφή οφείλεται στο ότι σε ολόκληρη την Παλαιά Διαθήκη ο Γιαχβέ επωμίστηκε το ρόλο του καλού και του κακού Θεού. Ο Ζορζ Μινουά, "βιογράφος" του Σατανά, παρατηρεί ότι ο Θεός στην Παλαιά Διαθήκη κάνει τα πάντα για να είναι μοναδικός και τελικά θυμίζει τους αντίστοιχους θεούς της Μέσης Ανατολής. Ο Γάλλος μελετητής στέκεται ιδιαίτερα στα τρομακτικά χαρακτηριστικά και στην εφιαλτική συμπεριφορά του. Ο Θεός απαιτεί την εξόντωση των εχθρών του λαού Του, τον οποίο ο ίδιος υποβάλλει σε φοβερές δοκιμασίες - επιχειρεί μάλιστα να σκοτώσει τον Μωυσή. Ο Σατανάς παρουσιάζεται ως θεόσταλτος αγγελιαφόρος όπως στην περίπτωση του μαρτυρίου του φτωχού Ιώβ και ως σύντροφος στο παιχνίδι του Υψίστου. Από την άλλη, τις ρίζες της Κόλασης δεν τις βρίσκουμε στην εβραϊκή παράδοση, σύμφωνα με την οποία μετά θάνατον οι ψυχές κείτονται χωρίς αισθήματα και συνείδηση, δίχως καμιά προοπτική επιβράβευσης ή τιμωρίας, σ' ένα χώρο που ονομαζόταν "σχεόλ".
Η αρχή μιας καριέρας
Ο Σατανάς ξεκίνησε την "καριέρα" του στην Καινή Διαθήκη. Εκεί γίνονται συνολικά 188 αναφορές στο πρόσωπό του. Εκείνος έβαλε τον Ιησού σε πειρασμό στην έρημο και μπόλιασε στην καρδιά του Ιούδα το σπόρο της προδοσίας. Στην Παλαιά Διαθήκη συναντάμε μόλις έναν εξορκισμό, όμως στα Ευαγγέλια βρίθουν οι περιπτώσεις ασθενών στους οποίους ενοικούσαν διαβολικές δυνάμεις και που έσωσε ο Ιησούς με διάφορες τεχνικές εξορκισμού.
Όταν άλλαξε ο τρόπος εμφάνισης του Διαβόλου, εξέλιξη που οφείλεται στα Ευαγγέλια του Αποστόλου Παύλου και του ευαγγελιστή Ιωάννη, ο Γιαχβέ εξαγνίστηκε από τις κακές πλευρές Του και ο Σατανάς ανέλαβε απροκάλυπτα το ρόλο του εχθρού. Στις Επιστολές του Αποστόλου Παύλου που προηγήθηκαν των Ευαγγελίων κατά είκοσι περίπου χρόνια, η λέξη "Κόλαση" αναφέρεται μόνο μία φορά, με την έννοια του Κάτω Κόσμου. Περισσότερες αναφορές γίνονται στα Ευαγγέλια, όμως η λέξη που χρησιμοποιείται για να την προσδιορίσει είναι η Γεένα. Πρόκειται για τοποθεσία στην Κοιλάδα του Κλαυθμώνος, έδρα μιας αρχαίας θρησκείας της Χαναάν, όπου πιθανόν έκαναν ανθρωποθυσίες για να τιμήσουν το θεό Βάαλ.
Αλλαγή "λουκ"
Κατά τους πρωτοχριστιανικούς χρόνους οι Πατέρες της Εκκλησίας, επηρεασμένοι από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, αφοσιώθηκαν στη θεολογική θεωρητική έρευνα σημαντικών ζητημάτων όπως οι έκπτωτοι άγγελοι ή το μέλλον του Διαβόλου. Με το πέρασμα των χρόνων άρχισαν να αναδύονται ακόμα πιο συγκεκριμένα ερωτήματα για το σώμα ή την όψη του Διαβόλου καθώς και για τους τρόπους με τους οποίους ενεργεί.
Μόνο μετά το Μεσαίωνα ο Σατανάς απέκτησε συγκεκριμένη μορφή. Εκτός από τις απεικονίσεις του όφεως της Γένεσης και του δράκου της Αποκάλυψης, χρησιμοποιήθηκαν κι άλλα είδη του ζωικού βασιλείου όπως η γάτα, ο σκύλος, ο βάτραχος και ο τράγος. Τελικά δημιουργήθηκε ένα τέρας με ανθρώπινα και συνάμα κτηνώδη χαρακτηριστικά, αφού είχε κέρατα και ουρά, οπλές και νύχια αρπακτικού, μάτια από φωτιά και γαμψή μύτη, γένι τράγου και σουβλερούς κυνόδοντες, υπερμεγέθη φαλλό και πελώριες φτερούγες, στην αρχή με πούπουλα και αργότερα σαν αυτά της νυχτερίδας. Η απεικόνιση αυτή δεν ήταν μια απλή αλλαγή εικόνας, αφού από το 13ο αιώνα η παρουσία του είχε διαποτίσει την καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Δεν είναι τυχαίο ότι η Εκκλησία είχε αποδώσει από την ίδρυσή της διαβολικές ρίζες στις παγανιστικές λατρείες και σε αιρέσεις. Αργότερα έγινε καχύποπτη απέναντι σε όλες τις λατρείες που οδηγούσαν σε όργια, αιμομειξίες, κτηνοβασίες, βρεφοκτονίες και άλλες αποτρόπαιες πράξεις. Το 1230 άρχισε στη Γερμανία το κυνήγι μαγισσών. Ο πάπας κατήγγειλε τις μεταμεσονύκτιες συναντήσεις με τον Σατανά, οι οποίες ονομάστηκαν "πνευματιστικές συγκεντρώσεις". Λεγόταν ότι σ' αυτές ο Διάβολος εμφανιζόταν με τη μορφή τράγου, κρατώντας ένα χοντρό αναμμένο κερί ανάμεσα στα κέρατά του.
Σατανάς & ΣΙΑ
Την ίδια στιγμή, μια σειρά από δαιμονολογικές πραγματείες περιέγραφαν με γλαφυρό τρόπο το περιβάλλον της Κόλασης, τον αριθμό των δαιμόνων, τους συνεργάτες του Σατανά και τα χαρακτηριστικά τους. Μέσα απ' αυτές οι ιεροεξεταστές συγκέντρωσαν στοιχεία για να περιγράψουν τις μεθόδους εκείνες που θα οδηγούσαν στην πάταξη του Κακού. Το Maleus Maleficarum, Η Σφύρα των Μαγισσών, περίφημη έκδοση του 1486, περιγράφει το "σημάδι του Διαβόλου" και τις δοκιμασίες στις οποίες επέβαλαν τους υπόπτους προκειμένου να αποκαλυφθούν. Οι πιο κοινές απ' αυτές ήταν τα βασανιστήρια και η δοκιμασία του νερού, όπου η υποτιθέμενη μάγισσα βυθιζόταν αλυσοδεμένη στο νερό.
Στην Κόλαση ολοταχώς!
Σύμφωνα με εκτιμήσεις, η εφαρμογή αυτών των μεθόδων από το 16ο μέχρι το 18ο αιώνα οδήγησε στο θάνατο τουλάχιστον 60.000 υπηρέτες του Διαβόλου, κυρίως γυναίκες. Ορισμένοι από τους κατηγορούμενους είχαν κριθεί υπεύθυνοι για την αναβίωση πανάρχαιων υπαίθριων τελετουργιών γονιμότητας. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία επρόκειτο για ανθρώπους που έπεσαν θύματα του τυφλού φανατισμού ή των ταπεινών συμφερόντων.
Εν τω μεταξύ, οι εικόνες της Κόλασης εμπλουτίστηκαν με νέα χαρακτηριστικά. Οι θεολόγοι εξακολουθούσαν να θεωρούν ως σκληρότερη τιμωρία για τον άνθρωπο τη στέρηση της παρουσίας του Θεού. Σύμφωνα με την κοινή αντίληψη, τα σωματικά βασανιστήρια και τα ανατριχιαστικά οράματα έκαναν ακόμα και τους πίνακες του διάσημου Φλαμανδού ζωγράφου Ιερώνυμου Μπος να ωχριούν μπροστά στην τιμωρία της Κόλασης.
Την εποχή του Διαφωτισμού, ειδικά κατά το 18ο αιώνα, ο Σατανάς απέκτησε και πάλι μυθικές διαστάσεις. Το κίνημα του Ρομαντισμού το 19ο αιώνα αποκατέστησε τη μορφή του ως επαναστατικού συμβόλου. Στις αρχές του 20ού αιώνα οι Θετικιστές θεώρησαν τον Διάβολο προβολή της ιδέας του Κακού.
Καινά δαιμόνια
Τη δεκαετία του 1960, περίοδος έκρηξης των σατανιστικών αιρέσεων, ο Σατανάς θεωρήθηκε από κάποιους θεολογικούς κύκλους αποκλειστικό σύμβολο του Κακού και η Κόλαση κινδύνευσε να αδειάσει. Το 1972 η Καθολική Εκκλησία αναβάθμισε για άλλη μια φορά το ρόλο του Σατανά στη σύγχρονη κοινωνία λαμβάνοντας μέτρα, σε κάποιες περιπτώσεις, κατά των δαιμονισμών.
Τις τελευταίες δεκαετίες οι θεολόγοι επισημαίνουν ότι στις απεικονίσεις του Διαβόλου τόσο στα φιλολογικά κείμενα όσο και στην τέχνη χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία ξένα προς τον πολιτισμό μας. Έτσι εγκαταλείφθηκαν τα κέρατα, οι οπλές και η μυτερή σαν βέλος ουρά, όπως και η ιδέα των κολασμένων ψυχών και των δαιμόνων με τρίαινα. Όμως ακόμα και τώρα ο πόλεμος κατά των δαιμονισμένων και των κάθε είδους σατανάδων καλά κρατεί...
